Szlak sadowski - Ekomuzeum Doliny Noteci

Szlak sadkowski

Miejsca warte zobaczenia na szlaku sadkowskim

Bielawy
Wieś sołecka w gminie Nakło. Bielawy to dawna osada młyńska, stanowiąca niegdyś własność królewską. Pierwsza wzmianka dotycząca osady pochodzi z 1674 r. Jak podają źródła istniał tam młyn, tartak i karczma. Sołectwo Bielawy notowane jest w aktach od 1766 r.W drugiej połowie XIX w. wytyczono parcele od granicy sołectwa Anieliny po południowej stronie toru kolejowego Piła – Bydgoszcz w kierunku miasta i osadzono tam kolonistów niemieckich. Osada została nazwana Kolonią Bielawy liczyła 20 gospodarstw. Dała ona początek dzisiejszej wsi sołeckiej Bielawy. Od 1924 r. przez pewien czas decyzją rady miasta Nakła obszar Bielaw został włączony do miasta.Po II wojnie światowej gospodarstwa zostały przejęte i osadzono w nich repatriantów, głównie ze wschodnich kresów RP. W połowie XX w. decyzją rady miejskiej w Nakle wyłączono część ulicy Bielawy i ponownie utworzono sołectwo Bielawy.

Lubaszcz

Wieś w gminie Nakło nad Notecią. Położona w Pd. części Pojezierza Krajeńskiego, w odległości 28 km na zachód od Bydgoszczy i 3 km na zachód od Nakła, przy drodze krajowej nr 10. W dokumentach wzmiankowana po raz pierwszy w XVII w. jako własność królewska.W późniejszym okresie majątek należał kolejno do rodzin: Kińskich, Niszczyckich i od 1773 r. Pisarzewskich.W drugiej połowie XIX w. wieś znalazła się w rękach niemieckiej rodziny Ritter. Około roku 1870 wznieśli oni w Lubaszczu dwór w stylu późnoklasycystycznym, otoczony ogrodem i niewielkim parkiem. W 1933r. majątek w Lubaszczu kupiła Władysława Kowalska.Po II wojnie światowej, w 1949 w Lubaszczu powstał Państwowy Ośrodek Maszynowy, działający do początków lat 90-tych XX wieku.

Pałac w Lubaszczu.
Fot. Krzysztof Bondyra

Anieliny
Wieś sołecka , leżąca w gminie Sadki. Położona przy linii kolejowej Bydgoszcz – Nakło – Piła.
Powstała w XIX w. w dobrach rodziny Bnińskich.We wsi znajduje się szkoła podstawowa oraz sklep spożywczo – przemysłowy. Prężnie działa Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wsi Anieliny i Łodzia „Żakus”

Dworzec kolejowy w Anielinach
Fot. Krzysztof Bondyra

Grób powstańców wielkopolskich w Dębowie. (szeregowiec Andrzej Klata, kapral Stanisław Brungart, szeregowiec Władysław Dutkowski, szeregowiec Jan Brodowiak)
Fot. Krzysztof Bondyra

Na łąkach wsi Anieliny w 1919 r. powstańcy wielkopolscy stoczyli bitwę z Niemcami.Na cmentarzu w oddalonym o 6 km. Dębowie pochowano zamordowanych dniu 9 lutego 1919 r. na łąkach w Anielinach czterech powstańców wielkopolskich, skautów IV poznańskiej Drużyny Skautowej im. Władysława Jagiełły.
Mieszkańcy wsi to głównie rolnicy indywidualni.

Rezerwat przyrody Borek
Rezerwat ma na celu ochronę fragmentu Puszczy Nadnoteckiej. Na obszarze tym występują gatunki roślin objętych ochroną prawną, np. lilia złotogłów, przylaszczka, orlik pospolity.W rezerwacie znajdują się także obszary bagienne, na których wykształciły się zbiorowiska roślinne z pałką szerokolistną, trzciną pospolitą. Rezerwat obejmuje obszar, na którym występują między innymi zespoły roślinne: przystrumykowy łęg jesionowo-wiązowy, lasy nadrzeczne z olszą czarną i jesionem wyniosłym.Rezerwat umiejscowiony jest na obszarze specjalnej ochrony ptaków „Natura 2000 – Dolina Noteci”. Gniazdują tutaj między innymi czaple siwe.

Rezerwat Przyrody Borek.
Fot. Krzysztof Bondyra

Kościół pod wezwaniem
św. Wojciecha w Sadkach.
Fot. Krzysztof Bondyra

Sadki
Wieś gminna położona 10 km na zachód od Nakła, przy drodze krajowej nr 10. Po raz pierwszy wieś wzmiankowana w źródła historycznych w 1288 r. Po południowej stronie drogi, na skarpie stanowiącej brzeg doliny rzeczki Rokity wznosi się kościół parafialny pod wezwaniem św. Wojciecha.Według legendy, przez Sadki przewożono ciało zamordowanego w Prusach św. Wojciecha. W miejscu postoju, na wzniesieniu nad rzeczką Rokitą, gdzie złożono zwłoki, król Bolesław Chrobry ufundował kościół p.w. św. Wojciecha.W miejscu tym istniało kilka drewnianych kościołów, budowanych po sobie.Budowę obecnego kościoła podjął w 1748 r. Wojciech Bniński, dziedzic z Samostrzela. 14 października 1767 r. postawiono wierzę z krzyżem i gałką – kończąc tym samym budowę. Świątynię wznosiło 5 architektów. Plan kościoła wytyczył architekt Merker ze Szczecina, który wcześniej prowadził budowę pałacu Bnińskich w Samostrzelu. Po jego śmierci prace kontynuował architekt Paweł Pilgram, Czech z Poznania, a nastepnie Dawid Fecell, murarz z Chojnic, Gottfried Obereich z Chojnic i Andrzej Sztychem z Bydgoszczy.Wnętrze kościoła zostało wykonane w stylu barokowym. Ołtarz główny i boczne, ambonę i chrzcielnicę oraz łuk tęczowy wykonał w 1758 r. Efrem Gerlach z Chełmna. Organy w 1765 r. wystawił Wojciech Olszyński z Bydgoszczy. Krucyfiks w Kaplicy św. Krzyża został podarowany przez cystersów z Koronowa na prośbę Anny Bnińskiej córki fundatora.Kościół otoczony jest starodrzewiem złożonym głównie z lip i kasztanowców. Teren wokół kościoła ogrodzony jest murem z kamiennych ciosów, z bramą od strony wschodniej.Po południowo – wschodniej stronie kościoła, wznosi się XIX w. plebania.

Na cmentarzu parafialnym w Sadkach znajduje się zbiorowa mogiła pomordowanych przez Niemców mieszkańców gminy Sadki w listopadzie 1939 r. i grób powstańca wielkopolskiego Floriana Kmieciaka bestialsko zamordowanego przez Grenzschutz 6 maja 1919 r. pod Ostrowcem.

Zbiorowa mogiła pomordowanych mieszkańców gminy Sadki.
Fot. Krzysztof Bondyra.

Pomnik 35 polskich ofiar z XI.1939r.
Fot. Krzysztof Bondyra

Bagna mrozowskie - miejsce kaźni Polaków.
W niedostępnym miejscu nad rzeczką Rokitką oddalonym o 700 m. rozstrzelano przez hitlerowskie władze okupacyjne 35 Polaków w listopadzie 1939r. Ekshumacja zwłok nastąpiła po odzyskaniu niepodległości w 1945 r. Spoczywają oni na cmentarzu parafialnym w Sadkach.

Samostrzel
Wieś leżąca w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie nakielskim, 2 km od Sadek (w kierunku południowym), przy drodze prowadzącej z Sadek do Bnina i linii kolejowej Szczecin – Piła – Bydgoszcz.Samostrzel położony jest na wysokości 102 m n.p.m. , na skraju pradoliny Noteci, na wzniesieniach otaczających wąwóz rzeki Rokitki. Pierwsza udokumentowana wzmianka historyczna dotycząca Samostrzela pojawiła się w źródłach już w XIII wieku.

Początkowo była to wieś kościelna, od XVI wieku przeszła w posiadanie rodzin szlacheckich: Samostrzelskich, Orzelskich, Grudzińskich, a od 1659r. Korzbok – Łąckich. W 1698 r. Piotr z Bnina Bniński herbu Łodzia, sędzia nakielski nabył wieś od Władysława Korzbok – Łąckiego. Od tego czasu aż do wybuchu II wojny światowej Samostrzel należał nieprzerwanie do rodziny Bnińskich.
Wzmianka o istnieniu dworu w Samostrzelu po raz pierwszy pojawiła się w źródłach w 1534 r. Był to dwór drewniany. Około 1749 r. Wojciech Bniński wybudował w Samostrzelu pałac murowany, prawdopodobnie na miejscu dawnego dworu. W kolejnych latach dwór ulegał przebudowie. W 1825 r. Józef Bniński gruntownie przebudował pałac nadając budowli charakter klasycystyczny. Frontowa elewacja pałacu została ozdobiona portykiem ze schodami prowadzącymi z podjazdu ujętego zaokrąglonymi murkami oporowymi. Po obu stronach portyku umieszczone zostały dwie rzeźby kamienne przedstawiające sfinksy. Zmieniono także kompozycję parku na park krajobrazowy typu angielskiego.
Część zachowanego do dziś drzewostanu pochodzi z tego założenia. Rezydencja samostrzelska za czasów Józefa Bnińskiego należała do czołowych w Wielkopolsce.
W 1880r. Ignacy Bniński przeprowadził drugą przebudowę pałacu samostrzelskiego, według projektu architekta F. Schwechtena. Pałac zyskał elementy neoklasycystyczne (przybudówka wschodnia z otwartą loggią na piętrze wspartą na pięciu kolumnach).

Pałac w Samostrzelu około 1912 r. Widok na ogród i taras z posągami greckich muz.
Fotografia za L. Durczykiewicz

Pałac Bnińskich w Samostrzelu (widok obecny).
Fot. Krzysztof Bondyra

Równocześnie przekomponowany został park pałacowy. Jego projektantem był znany francuski teoretyk ogrodnictwa Edward Andre. Stworzył on połączenie parku o charakterze krajobrazowym z wzorowanym na neorenesansowym. Na poszczególne tarasy prowadziły dwa symetryczne biegi schodów terenowych, których zwieńczenie stanowiły dwie pergole w narożnikach górnego tarasu, wsparte na kolumnach doryckich. W wysokim murze oporowym drugiego tarasu znajdowało się 8 nisz , w których umieszczone zostały kopie rzeźb antycznych przedstawiające muzy greckie. Na wszystkich tarasach znajdowały się regularnie założone partery kwiatowe urozmaicone fontannami i roślinami egzotycznymi, wynoszonymi na okres letni z oranżerii pałacowej.Na przełomie XIX i XX wieku rezydencja samostrzelska należała do przodujących na Krajnie. Gościli tu np. w 1921r. Józef Piłsudski. W późniejszych czasach Iganacy Mościcki, a jesienią 1937 r. przy okazji wielkich manewrów w okolicach Żnina, również Edward Rydz-Śmigły. W latach trzydziestych kilkakrotnie odwiedził Samostrzel Jan Kiepura. Na wieść o grożącym wybuchu wojny, w 1939 r. , hr. Konstanty Bniński wywiózł część biblioteki, dzieła sztuki i ukrył zbiory w czterech miejscach: w majątku pod Sochaczewem (zbiory zostały zniszczone w czasie wojny), w dwóch miejscowościach pod Nowogródkiem (zbiorów nie odzyskano) oraz w majątku Kozłówk pod Lublinem (zbiory te zostały odzyskane i obecnie znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie i Lublinie).

We wrześniu 1939 r. rodzina Bnińskich opuściła majątek. Samostrzel zajęli Niemcy. Pałac został zdewastowany. Umieszczono w nim najpierw szkołę Hitlerjugend, a później szpital wojskowy. Po wyzwoleniu, w 1945 r. majątek został rozparcelowany, a w 1948 r. w pałacu rozpoczęła działalność Szkoła Rolnicza przeniesiona tutaj z Olszewki. W 1987 r. pałac i budynki znajdujące się na jego terenie przejęła Sztuka Polska. W 2004 r. pałac przejęła Agencja Mienia Wojskowego i Ministerstwo Obrony Narodowej z zamiarem utworzenia w nim bazy konferencyjno-wypoczynkowej wojsk Paktu Północno Atlantyckiego. Do naszych czasów zachowała się również większa część dawnego folwarku w Samostrzelu. Na uwagę zasługują m.in. dawny browar oraz budynki koloni mieszkalnej.W 1886 roku z inicjatywy rodziny Bnińskich - właścicieli klucza samostrzelskiego zbudowano we wsi kaplicę przedpogrzebową. W okresie międzywojennym sporadycznie sprawowana była w niej liturgia mszy świętej. W latach 1983- 1993 przeprowadzono remont kaplicy, w wyniku którego kaplica została znacznie powiększona i przyjęła rolę kościoła pomocniczego parafii Sadki.

Browar w Samostrzelu
Fot. Krzysztof Bondyra

Bnin
Wieś sołecka, należąca do gminy Sadki.
Została założona w XIX w. dobrach rodziny Bnińskich. Zabudowa wsi ma charakter „ulicówki”. We wsi znajduje się Ochotnicza Straż Pożarna, szkoła podstawowa oraz sklep spożywczo – przemysłowy. Prężnie działa Koło Gospodyń Wiejskich. Mieszkańcy wsi to głównie rolnicy indywidualni.
W okolicznym lasku rośnie wiele pomnikowych drzew. Szczególnie okazałe to aleja dębów, znajdująca się przed wjazdem do wsi od strony Samostrzela i dąb szypułkowy rosnący w centrum Bnina.

Dąb szypułkowy
Fot. Krzysztof Bondyra

Żelazno
Wieś sołecka, leżąca w gminie Wyrzysk, powiecie pilskim, w województwie wielkopolskim. Po raz pierwszy na kartach dokumentów znalazła się w XV w. – w 1480 r. W drugiej połowie XVI w. Żelazno było własnością kasztelana nakielskiego, Stefana Grudzińskiego. W XVIII w. w drodze kupna przeszło w ręce jednego z najpotężniejszych rodów ziemiańskich na Krajnie – rodziny Bnińskich. Na początku XX w. z inicjatywy właścicieli – rodziny Bnińskich w Żelażnie została wzniesiona kaplica przedpogrzebowa zwana śmiertelnicą. Kaplica wykonana była z czerwonej cegły w stylu neogotyckim. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. na miejscu kaplicy powstał kościół parafialny pod wezwaniem Przenajdroższej Krwi Pana Naszego Jezusa Chrystusa. Mieszkańcy wsi to głównie rolnicy indywidualni i robotnicy rolni, dawni pracownicy zlikwidowanego PGR.

Kościół parafialny
Fot. Krzysztof Bondyra

Dąbki
Wieś leżąca w województwie wielkopolskim, w powiecie pilskim, gminie Wyrzysk. Około 1872 r. hrabia Ignacy Bniński wybudował tu pałac. Autorem planu obiektu i jego wykonawcą był architekt Marian Cybulski z Poznania. 13 października 1431 roku na polach wsi Dąbki w widłach rzeki Orli i Łobzonki oddziały rycerstwa i chłopstwa krajeńskiego po odśpiewaniu hymnu „Bogurodzica” rozbiły oddział 600 konnych i 500 pieszych Krzyżaków dowodzonych przez marszałka inflanckiego Wernera Nesselrode zdobywając cztery chorągwie, tabory i jeńców.

Pałacyk Bnińskich w Dąbkach
Fot. Krzysztof Bondyra

O tej bitwie tak donosił kronikarz Jan Długosz: „Wtargnęli do tej części królestwa, którą Krajnem zowią, aby ją złupić i spustoszyć. Zaczem Jan Jarogniewski, Bartosz Wissenberg i Dobrogost Koliński, dzielni i żwawi rycerze, wziąwszy ze sobą gromadę zebranego chłopstwa, poszli w pogoń za inflanckim wojskiem i doścignąwszy je w pobliżu Nakła nad rzeką Łobżonką na polach wsi Dąbki, we czwartek przed dniem Podwyższenia Krzyża Świętego z najgorętszym zapałem uderzyli na Inflantczyków. Nastąpiła rzeź straszna w wojsku nieprzyjacielskim”.

Pomnik we wsi Dąbki upamiętniający zwycięską bitwę z Krzyżakami
Fot. Krzysztof. Bondyra

Szlak sadkowski

Informacje o plikach cookie